Kaliningrad heeft ons altijd al getrokken. We hadden nooit iemand gesproken die er geweest was en de oude naam Koningsbergen heeft altijd iets magisch gehad. Koningsbergen werd gesticht als een burcht van de ridders van de Duitse Orde op de plek van het Oud-Pruisische dorpje Twangste in januari 1255. Tussen 1740 en 1763 werd Königsberg het geografische centrum in verschillende oorlogen tussen Pruisen, Polen en Rusland. In de nadagen van het Napoleontische keizerrijk was Koningsbergen het bestuurlijke en geestelijke centrum van Pruisen, waar een hervormingsprogramma werd ontwikkeld en de opstand tegen Napoleon militair werd georganiseerd. Vanaf toen werd Pruisen een belangrijke macht in Europa welke na 1815 (het jaar waarin Napoleon werd verslagen) vrijwel de gehele Noord-Europese Laagvlakte van Rusland tot aan de Nederlandse grens zou beheersen. In de 19e eeuw werd de stad aanzienlijk vergroot als een belangrijke oostelijke bastion van het Duitse Keizerrijk. Uit deze tijd resteren nog een aantal oude stadpoorten die aan het begin van de 21e eeuw zijn gerestaureerd, veelal met Duits geld. Veel van de stad is vernietigd door de geallieerde bombardementen uit tweede wereldoorlog.

Wij brachten een bezoek aan Kaliningrad in december. De stad die van nature al grijs en grauw is, is in somber winterweer geen plaats die een glimlach op je gezicht tovert. De gebouwen uit het oude historische centrum die in de tweede wereldoorlog zijn verwoest, zijn vervangen door treurige Sovjetflats die veelal in een staat van ontbinding verkeren. In het centrum van de stad zijn een aantal boulevards opgeknapt waardoor enige charme uit de grauwe massa lijkt te ontspringen. Her en der in de stad zijn oude stadpoorten gerenoveerd, maar de kwaliteit van deze bezienswaardigheden is zo laag, dat het een reis naar deze stad niet echt kan verantwoorden. De meeste mensen die Kaliningrad bezoeken zijn Duitsers, die in de zomer een bezoek brengen om deze eens oude Duitse stad te aanschouwen. Maar ook zij zullen niet echt onder de indruk zijn. Niettemin is Kaliningrad een echte Russische stad en relatief goedkoop en gemakkelijk te bezoeken vanuit Polen of Litouwen. In die zin past een kort bezoek aan de stad in elke Baltische ervaring.

Maar zoals gezegd heeft de stad behoorlijke problemen. De werkloosheid is hoog en de economische activiteiten die er plaatsvinden hebben veelal te maken met illegale praktijken zoals smokkel en het witwassen van geld. Deze schimmige partijken trekken weer andere problemen aan, zoals drugsgebruik en prostitutie. Eens was Kaliningrad ook de belangrijkste doorvoerhaven van heroïne en dat heeft mede geleid tot een hoog aantal drugsgebruikers onder de bevolking. Bewijs van deze problematiek zie je bijvoorbeeld in de toiletten van winkelcentra en stations, waar blauw licht moet voorkomen dat drugsgebruikers er komen spuiten. Door het blauwe licht zijn aders niet op te sporen waardoor de betreffende plek onbruikbaar wordt voor drugsspuiters. Ook het aantal Hiv-positieve prostituees is een enorm probleem voor de stad. Uit onderzoek blijkt dat één op de drie hoertjes in Kaliningrad Hiv-geïnfecteerd is.

De stad probeert door beleid wel veranderingen door te voeren. Drugsgebruik en HIV wordt serieuzer aangepakt, maar op het vlak van smokkel verandert er nog niet veel. Smokkel levert namelijk niet alleen geld, maar ook banen op. Het mooiste voorbeeld is het verhaal van de Baltic Tobacco Factory company (BTF). Deze sigarettenfabrikant uit Kaliningrad heeft een speciaal sigarettenmerk ontwikkeld voor de smokkel. De sigaretten met de naam Jin Ling overspoelen de Europese Markt zonder dat de Russische overheid het bedrijf een strobreed in de weg legt. Sterker nog, de Russische overheid faciliteert de smokkel door ‘speciale faciliteiten’ te bieden in de haven van de stad. BTF heeft zelfs een eigen adviesafdeling die je kan helpen met het zo effectief mogelijk smokkelen van sigaretten naar de EU, inclusief advies over verpakmethoden en transportroutes die tot de hoogste kans op succes leiden. Op deze manier worden jaarlijks meer dan 1,2 miljard sigaretten naar de EU gesmokkeld. Kaliningrad is dan misschien niet de mooiste stad om te bezoeken, maar zeker wel een fascinerende bestemming.